Bir Zamanlar Bayburt’ta Hayat…

Bu haberimizde, Bayburt sevdalısı olan ve yazılarıyla Bayburt’a katkı sağlamaya gayret eden ve 2002 yılında tedavisi olmayan Emes hastalığına yakalandıktan sonra dört duvar arasında yaşamak mecburiyetinde kalan Murat Kurdal’ın, Bayburt’ta Hayat başlıklı bir makalesini kendi kaleminden ve kendi istedi doğrultusunda yayınlıyoruz.

“Bayburt’ta Hayat”

1953 Bayburt doğumluyum. Günün tarihi itibariyle, 61 yıllık ömrümün tamamını şi rin Bayburt’umun temiz topraklarında “ kütah ” ettim. Bayburt’taki aile hayatı, sosyal ve kültürel yapı, ekonomik durum gibi hususlarda bildiklerimi, umumiyetle kendi aile etrafımda yaşadıklarıma, gördüklerime ve işittiklerime dayanarak yazmaya çalışacağım.

1959 da merkez Tuzcuzade Mahallesi’nde inşa edilen evimiz, Bayburt’un diğer evleri gibi, tek katlı ve toprak bacalıydı. Dış kapıdan girişte avlunun içeri doğru son bölümüne, tavana yakın yüksek kısma, sık kullanılmayan eşyaların yığıldığı ( istiflendiği ) “ Ceferik ”, oda içlerinde ve cam önlerinde duvardan duvara uzanan, 40-50 cm yüksekliğinde, oturmak ve içerisine yakacak koymak için kullandığımız tahtadan yapılmış “ Makat/Peke ve Sedir ”, bu odalardan birinin duvarına, gömme şeklinde tahtadan yapılan ve içerisine yatak, yorgan, yastık, kilim ve sergenleri koymak için kullandığımız dolap “ Yüklük ”, oda zeminlerine kazılan kapaklı banyo “ Hamam ” çukuru, evin arka kısmında yemek “ Aş ” ve ekmek “ Lavaş-Ġugul ” pişirilen, soğumaya yakın ise içerisine ayaklarımızı asarak oturup ısındığımız zemine gömülü ocak “ Tandur ” ve duvar yüzeyini kaplayacak şekilde inşa edip, üstüne genelde kırmızı topraktan yapılan ve tencere olarak kullandığımız “ Gvüeç ” leri, bakırdan yapılmış olan tabak “ Sahan ” ları ve ağaç kaşıkları dizdiğimiz raflar yani “ Terek ” ler, tereğin alt kısmında yine 50 cm’ye yakın yükseklikte, topraktan yapılan ve içlerinde hububat, kuru bakliyat ve turşu benzeri gıdaların saklandığı “ Zap ” ve “ Küp ” leri sıraladığımız “ Tecir ” den oluşan “ Tandur evi ” yani mutfak bölümü bulunurdu. Evlerin tamamına yakını, bu şekilde toplam 4 bölümdü.

1950 ve öncesi yıllarda, bugünkü Türk Oil’ ( Benzinlik ) in karşısındaki Taş Köprü’nün başında, Saat Kulesi Meydanında ve benzer birkaç alanda daha direklere takılan ve yakıtı gaz olan, sokak lambası kullanıldığını işittim “ Duydum ”. Şehrin diğer cadde ve sokakları, tamamen karanlıkmış. 1960 lı yılların ikinci yarısına kadar, geceleri diğer evlerde olduğu gibi bizim evimizde de “ Fiske ” denen ve yakıtı gaz yağı olan huni biçimindeki bir teneke kutu ile aydınlandık. Hali vakti yerinde olan az sayıda aile ise, şişeli gaz lambası “ Fennos ”, camlı, pompalı, bol ışık saçan ( “ Lüxs ” diye anılan ) lambalarla aydınlanıyordu. 1962 de Bayburt Belediyesince Çoruh Nehri’ne elektrik “ Ceryan ” santrali yapılarak, Halfikale “ Kaleardı ” Mahallesi’ne ve Şingah Mahallesi’nin üst kesimlerine buradan elektrik bağlandı. Şehrin tamamındaki sokak ve evler ise ancak 1960 ın 2.nci yarısında, Keban bağlantılı aydınlıkla/ışıkla tanışabildi.

1960 ın 2.nci yarısına kadar, evlerimizin içme ve kullanma suyunu sokakta akan “ Pahar ” denen çeşmeden, omuzluğa “ İcat/Cakkıl ” asılan kova “ Bedura/Helke-Parğaç” larla taşıdık. Tuvalet “Kenef, Apana, Ġademhane, Ayakyolu, Abdesthane, Hela, WC ve Yüznumara” ler umumiyetle evlerin dışındaydı. Isınma sorunu, hayvan gübresiyle yapılan “ Tezek ” lerin sobada yakılmasıyla sağlanır, tutuşturucu olarak ise “ Geven ” denen, top gibi yuvarlak dikenli kır bitkisi kullanılırdı. Mahalle halkı geçimini, umumiyetle tarım ve hayvancılık yaparak sağlar. Öyle ki mahallemizden, her sabah en az 1000-1500 adet sığır/İnek “Nağır” otlasın diye çobanlarca meralara götürülürdü. Sürü “ Celep ” mahalle dışına çıkartılırken, arkasında en az 30-40 kadın, çoluk/çocuk, onların geride bıraktıkları gübreyi “Mayıs” toplardı. Tarım ve hayvancılık dışında kalan nüfus, öncelikle tarım ve hayvancılığın ihtiyaçlarını karşılayan sanatlarla uğraşırdı. İş yoğunluğu ve önem sırasına göre bunlar; demircilik, nalbantlık, saraçlık, marangozluk, bakırcılık, tenekecilik, terzilik, kunduracılık vb… sanatlardı. Tarım ve hayvancılığın olmazsa olmaz alet ve edevatlarının metal yada metal aksamlı olanlarını demirciler, ağaç yada ağaç aksamlı olanlarını marangozlar imal ederdi. Bunların başlıcaları: Kapı/pencere, araba “ Kağnı/Gejgere ”, tekerlek “Maran”, kara saban “ Kotan/Pulluk ”, “ Gem ”, “ Patos ”, “ Yayık ”, “ Kurç ”, “ Tehne ”, “ Sini/Oğlevi ”, “ Kurun ” gibi zorunlu yaşam gereçleriydi. Haftada bir gün şehirde pazar kurulur, çevre illerden ve Bayburt köylerinden gelen insanlar, sanatkârlarımızca imal edilen harika ürünleri almak için, ilçe merkezine akın ederdi. Bazı merkez köylerde sınırlı sayıda motorlu araç bulunur, bir otobüs yada bir kamyon 5-10 köyün insanına ulaşım hizmeti verirdi. Ben doğmadan önce, şehir merkezinde 4 tane de su değirmeni varmış. Bunlardan ayakta kalan ve çalışan son değirmeni “ Hızar Değirmeni ” çocukken ben de görmüştüm.

1963 te yöre insanı, gurbetçi işçi olarak, B.Almanya’ ya gitti. Şehir merkezi ve köyler-de yapılan tarım ve hayvancılık, adeta yok oldu. Bu işçilerin ilk yıllardaki kazançları ile Bayburt’ta “ Bay-Taş Tuğla ve Kiremit Fabrikası ” kuruldu. Fabrika yönetiminin istismarı sebebiyle ise, bir daha Bayburt’a yatırım yapılmadı. Böylece Özel yatırımın önü de kesilmiş oldu.

1970 öncesi yıllarda, şehrin merkezinde yapılan erkek düğünleri, yemekliydi. Umumiyetle açık alanlara masalar- sandalyeler kurulur, davul zurna eşliğinde yörenin barları oynanırdı. Damat “ Gövi ”, sağdıçlarınca, şehirde bulunan ve menba “ Göze ” suyu ile çalıştırılan 3 adet hamamdan birine götürülürdü. Takip eden yıllar, gerek kamu ve gerekse özel kuruluşların kültürel etkinlikleri yok seviyesine kadar geriledi. Bunun sonucu olarak, 22.08.2004 de Saathane Meydanı’nı dolduran gençler, kemençe eşliğinde horon oynar duruma geldi. 1980 öncesi yıllarda, şehrin merkezinde biri açık olmak üzere 3 tane de sinema çalıştırıldı. Takip eden yıllarda, her evde ve hemen her cepte televizyon yayını vardı. Tarım ve hayvancılık yok olmuş, insanlar artık ürettiklerini değil, marketlerden tüketir ol-muştu. Merkezdeki insanlar, İstanbul başta olmak üzere büyük şehirlere, köylerde yaşa-yanların bir kısmı Bayburt şehir merkezine, diğer kısmı ise yine büyük şehirlere göçüp “ kaçıp ” gitti. Köyler adeta boşaldı.

1983 yılından itibaren Türkiye’nin özellikle İran, Irak ve Suriye’ye komşu olan illerin-de, yoğun olarak sürdürülen PKK terör olaylarının son bulması için, 2013 yılında barış amaçlı “ Çözüm süreci ” başlatıldı. Bu süreçle birlikte, en fazla teşvikler bu bölgeye yapıl-dı. Gerek Devlet ve gerekse özel sektör bu bölgeye yatırıma koştu. Öyle ki; değişikliğin farkı hemen görüldü. Diyarbakır’da 2.nci , ardından 3. ncü Organize Sanayi bölgeleri kuruldu. Bu tesislerde de, adım atılacak yer kalmadığı ifade edilmekte. Bayburt ilinde ise, oldumolası benzer terör olayları hiç yaşanmamışken, Devletini en çok seven insanların Bayburt’ta yaşadığı ifade edilirken, 2002 yılında kurulan Bayburt Organize Sanayi Bölgesinde hala, beklenen yatırımlar yapılmadı. Oysa Bayburt can çekişiyordu ve teşvike en layık iller arasındaydı.

Dahası, 28.08.2006 – 01.08.2007 tarihinde yapılan nüfus sayımı sonucu, Bayburt 5 belde belediyesini kaybetti. Bunlardan ikisi de, sandıktan çıkma karşılığı olarak, Ayrıca ilçe sözü verilen Gökçedere ve Konursu olmuştu. Sonuçta; Türkiye’nin en Devletçi, asayişi en düzgün ve en huzurlu ili, ölüm döşeğine yatırıldı. Başka bir ifade ile, Bayburt Türkiye’nin son-dan istatistiksel birincisi durumuna geriledi.

Canım toprağım, yine de hep böyle huzurlu kal…
Elbet kıymetin bilinecek ve hak ettiğin verilecektir.

Murat KURDAL

Not: 2012 yılında Murat Kurdal’la yaptığımız röportajı kendisini daha iyi tanımak adına tekrar yayınlıyoruz.